रॅट पार्क

व्हिवा सप्टेंबर २५

     प्रोफेसर ब्रूस अलेक्झांडर पिंज-यातल्या त्या उंदराकडे बघत होते. पिंज-यात दोन बाटल्या टांगल्या होत्या. एकात होतं पाणी आणि एकात होते अंमली द्रव. त्या छोट्याशा पिंजा-यात एकटाच होता हा आपला उंदीर. आणि त्याला चटक लागली होती त्या मादक द्रवाची. ती हळूहळू इतकी वाढली, कि तो एक दिवस ओव्हर डोस होऊन मरून गेला.

    आता त्यांनी दुसरा एक पिंजरा तयार केला. त्यात बनवलं एक ‘रॅट पार्क’. भल्या मोठ्या या पिंज-यात अनेक उंदीर होते, त्यांना खेळायला खेळणी होती, भरपूर आवडता खाऊ होता. या पार्क मधले उंदीर एकमेकांशी मनसोक्त मस्ती करायचे, हवं तितकं खायचे, खेळायचे. त्यांना मात्र पाणीच हवं असायचं प्यायला. दुस-या बाटलीकडे ते चक्क दुर्लक्ष करायचे.

    मग प्रोफेसर ब्रूसनी दुसऱ्या एका एकट्या, व्यसनी उंदराला रॅट पार्कमध्ये टाकलं. आणि काय आश्चर्य! तोही पहाता पाहता ड्रग्ज सोडून पाणी प्यायला लागला. असं कसं बरं झालं असेल? खरं सांगायचं तर त्यांच्यानंतर केलेल्या प्रयोगांमध्ये असेच्या असे रिझल्ट्स मिळालेले नाहीत. पण तरीही प्रोफेसर ब्रूस यांचं संशोधन फार महत्त्वाचं आहे. व्हिएटनामशी अमेरिकेनं जेव्हा युद्ध केलं, तेव्हा त्यातले बरेच सैनिक ड्रग्ज घ्यायला लागले. इतके की अमेरिकन सरकारला मोठी चिंता पडली इतक्या अॅडिक्टना कसं सांभाळायचं म्हणून. पण गम्मत अशी झाली की जसे हे सैनिक आपल्या देशात, आपल्या माणसात परत आले, तसं त्यांनी आपोआपच ते घेणं थांबवल. ब्रूस यांच्या निष्कर्षाला खतपाणी घालणारीच ही घटना होती.

    व्यसन हे एक कोडं आहे. जगभरातले लोक त्याच्याशी लढा द्यायचा प्रयत्न करतायत. पण तो अयशस्वी होतोय. उलट ड्रगमाफियांची मोठमोठी साम्राज्यं तयार झालीयेत. पैशाची सर्वात जास्त उलाढाल यातच होतेय. देशच्या देश नष्ट व्हायच्या मार्गावर आहेत. आपल्या भारतात पंजाबसारखी राज्यं एकेकाळी हिरवीगार आणि प्रॉस्परस होती. पण तीच आता व्यसनात बुडालेल्या तरुणाईला बाहेर काढण्याच्या प्रयत्नात खचून गेलीयेत. त्यांची प्रॉडक्टीविटी रसातळाला गेलीय. का असे अपयशी ठरतोय आपण? ड्रग्जचा सामना करताना आपण साप साप म्हणून भुई धोपाटतोय की काय? ड्रग्जवर बंदी घालणे, त्यांच्या विक्रीवर बंधनं घालणे, अॅडिक्टना वाळीत टाकणे असे मार्ग उपयोगी पडत नाहीयेत असं दिसतंय. आपल्या आजूबाजूची परिस्थिती तशीच राहतेय.

 मग प्रश्न असा पडतो की व्यसन नक्की कशामुळे लागतं? अर्थातच अंमली पदार्थांमुळे, ड्रग्जमुळे, बरोबर? पण तसं असेल तर त्या रॅट पार्क मधले उंदीर कसे व्यसनी झाले नाहीत? त्या दोन गटांमध्ये फरक इतकाच होता, की या उंदरांची मानसिक स्थिती आणि सभोवतालची परिस्थिती वेगवेगळी होती!

    मादक ड्रग घेतला की आपल्या मेंदूमध्ये रासायनिक बदल होतात. डोपामिन नावाचं केमिकल ती विशिष्ट नशा देतं. याचा अर्थ कुठलीही गोष्ट, जी मेंदूतलं डोपामिन वाढवेल, ती नशेसारखा अनुभव देईल. म्हणूनच काही लोकांना जुगार खेळून, काहींना मारामारी केली तरी, तर काहींना मोबाईल गेम्स खेळून नशा चढते, त्याची चटक लागते. याउलट काही जण पॉझीटीव्ह गोष्टी करून हाच आनंद मिळवतात. म्हणजे फुटबॉल खेळणे, ट्रेकिंग, चित्र-डान्स सारखी एखादी क्रिएटिव्ह गोष्ट करणे, वगैरे. दोस्तांशी गप्पा, सभोवतालचं आनंदी वातावरण, मनासारखं काम, व्यायाम अशा अनेक गोष्टी आतून आनंदाचा अनुभव देतात आणि डोपामिन चं प्रमाण वाढवतात.

    अॅडिक्शन हा सोशल आणि मानसिक प्रॉब्लेम आहे हे आता पटलय सगळ्यांना. या उन्दरांसारखं शरीरानंच एकटं रहायला हवं असं नाही, इमोशनल किंवा मानसिक एकटेपणाही यासाठी पुरेसा आहे. एकटेपणाचा हा अदृश्य पिंजरा त्या उन्दारांसारखाच माणसाला बिथरवतो. त्या फीलिंगशी सामना करण्याचा एक सोपा पण संकुचित मार्ग म्हणजे अॅडिक्शन. त्यात अडकू नये यासाठी नुसतं ड्रग्ज वर बंदी घालणं पुरेसं नाहीये.

    तुम्ही तरुण लोक काय बरं करू शकाल यासाठी? तुम्हांला स्वत:लाही या सगळ्यापासून वाचवायचंय आणि परिस्थितीही बदलायचा प्रयत्न करायचाय. उंदराच्या उदाहरणावरून काहीतरी शिकायला हवं आपण. एकटं, समाजापासून फटकून राहून काही चालणार नाही.  छोट्या छोट्या दु:खांना कुरवाळत बसण्याइतकं मन रिकामटेकडं कशाला ठेवायचं? त्यापेक्षा कुठल्या ना कुठल्या कामात त्याला गुंतवून ठेवायला हवं. एखादा मित्र असं रहात असेल तर त्यालाही मदत करायला हवी. व्यसनात अडकलेल्यांना बाहेर काढण्यासाठी त्यांच्यावर औषधोपचार करायला हवेतच पण त्याचबरोबर त्यांना आपल्यात सामावून घ्यायला हवं, त्यांना नोकरीधंद्याला लावायला हवं. त्यान्च्याबाबतीतला आपला दृष्टीकोन बदलायला हवा. थोडक्यात छोट्याशा पिंजा-यात राहणा-या एकाकी उंदराला रॅट पार्कमध्ये मोकळं सोडायला हवं.

मी किती बिचारा!

लोकसत्ता व्हिवा ११ ऑक्टोबर

    ससा आणि कासवाच्या शर्यतीची गोष्ट माहिती नसलेला कुणी असेल असं वाटत नाही. तो चपळ ससा, हळूहळू चालणारं कासव, ते सशाचं झाडाखाली गार वाऱ्यात डुलकी घेणं, आणि शेवटी आश्चर्यकारक रीतीनं कासवाचं जिंकणं! लहानपणी ही गोष्ट ऐकली की राघवला वाटायचं, बरी अद्दल घडली सशाला! खरं तर तसं सशाशी शत्रुत्व घ्यायचं कारण नव्हतं, पण कासव हा त्या दोघांपैकी वीक असल्यामुळे राघवची सगळी सहानुभूती आपोआपच कासवाला मिळायची. स्वत:ला तो कासवाशी आयडेंटीफाय करायचा. राघवचा जन्म झाला तेव्हा त्याला आयसीयूत ठेवलं होतं. तेव्हापासून तो तसा नाजूक होता. हे अशक्त बाळ आईनं काचेच्या भांड्यासारखं अलगद सांभाळलं होतं. या आपल्या अशक्तपणाची ढाल राघव नेहमीच वापरायचा. आई-बाबांना, बहिणीला इमोशनल ब्लॅकमेल करून आपल्या मनासारखं दान पदरात पडून घ्यायची ट्रिक तो लहानपणीच शिकला. खेळताना, अभ्यास करताना, प्रवासात, सगळीकडे आपल्याला स्पेशल वागणूक मिळावी अशी त्याची अपेक्षा असायची, नव्हे तो त्याला त्याचा हक्क वाटायचा. शाळेत असेपर्यंत ती तशी त्याला मिळालीही. त्याच्याबरोबर लहानपणापासून असणाऱ्या मित्रांना तशी सवय झाली होती.

    पण राघव आता मोठा झालाय. नवीन कॉलेजमध्ये त्याच्या जुन्या मित्रांपैकी कुणी नाही. इथे सगळे आपापलं बघतात. हे असं इतरांसारखी सामान्य वागणूक मिळणं त्याच्या पचनी पडत नाहीये. सध्या राघवाचा फोकस आपल्यातली कमतरता ओळखण्यापेक्षा इतरांमधल्या ताकदीचा तिरस्कार करण्याकडे आहे. आपल्यावर किती अन्याय होतो याचं तो चवीचवीनं वर्णन करत असतो. पण त्यामुळे तो अगदी एकटा पडलाय.

   याचा नात्यांवरही परिणाम झालाच. राघवला मेघा खूप आवडली होती. त्यानं तिला प्रपोज केलं. सुरुवातीला राघवचं तिच्यावर अवलंबून राहणं, सारखी त्याची काळजी घेणं मेघानं एन्जॉय केलं, पण लवकरच ती कंटाळली. ‘नेहमी सगळं तुझ्या सोयीनंच कसं रे? माझा काहीच विचार करत नाहीस तू.’ अशा अतिशय बिटर नोटवर त्याचं ब्रेक अप झालं. आपल्यावर सतत अन्याय होतो हा राघवचा समज या सगळ्यातून जास्तच पक्का झाला. ‘लाईफ इज नॉट फेअर!’ हे त्याचं घोषवाक्य बनलं.

    आपल्यामधल्या कमतरतेचं भांडवल करणारे राघवसारखे हे लोक सतत इतरांकडून सहानुभूती मिळवण्याचा प्रयत्न करतात. स्वत:मधेच इतके मश्गुल असतात की बाकीच्यांच्या आनंदाशी किंवा दु:खाशी त्यांना काही देणंघेणं नसतं. एखादी गोष्ट जमली नाही, अपयश आलं की यांची कुरकुर सुरु होते, ब्लेम गेम सुरु होतो, तक्रार चालू होते. त्यामुळे ते कायमच बाकीच्यांवर ओझं बनून राहतात. इतरांचं काही भलं झालं की यांचा पोटशूळ उठतो. ईर्ष्येनं आणि जेलसीनं त्यांचा जळफळाट होतो.

  तुम्हांला नाही वाटत राघव खूप काही मिस करतोय असं? चॅलेन्जेस  घेणं, त्यांच्यावर मात करण्यासाठी मनापासून लढणं, काहीवेळा सणकून आपटी खाणं आणि त्यातूनही ताठ उभं राहणं हे किती इंटरेस्टिंग असतं! पण यातलं काहीच अनुभवत नाहीये तो. आयुष्य अगदी मिळमिळीत झालंय त्याचं. इतरांकडून अपेक्षा करता करता तो हे विसरलाय की त्याच्या जीवनाचा शिल्पकार तोच आहे.  सेल्फ पिटी मध्ये तो इतका बुडलाय की रिअॅलिटीला तोंड कसं द्यायचं असतं हेच विसरलाय. डोळ्यावरची झापड निघाल्याशिवाय त्याला ही रिअॅलिटी लख्ख दिसणार नाहीये. आणि ती दिसल्याशिवाय समोरचा करेक्ट मार्ग दिसणार नाहीये. त्याच्यावर प्रेम करणाऱ्या सगळ्यांनीही आपापल्या  डोळ्यावरची मायाळू पट्टी काढायला हवी. कारण त्याला इतकं जपून आपण खरंतर त्याच्यावर अन्याय करतोय, त्याला खूप डिपेंडंट बनवतोय. लाईफ इस नॉट फेअर हे जरी खरं असलं तरी ते सगळ्यांसाठीच तसं असतं, त्याच्या एकट्यासाठी नव्हे.

   एकापाठोपाठ घडणाऱ्या या घटनांमुळे राघव जेव्हा डिप्रेशन मध्ये जायला लागला तेव्हा त्याच्या बहिणीनं सूत्रं हातात घेतली. मोठ्या मुश्किलीनं तिनं त्याला मानसतज्ज्ञाकडे जायला राजी केलं. तिथे दुसऱ्यांच्या दृष्टीकोनातून त्यानं प्रथमच स्वत:कडे पाहिलं. आपण पुन्हा पुन्हा अपयशी का होतोय हा प्रश्न त्यानं स्वत:ला विचारला आणि त्याची सुधारणेला सुरुवात झाली. आपली नजर इतरांविषयीच्या तक्रारीकडून काढून घेऊन आपल्या आत डोकावून बघण्यासाठी तो जेव्हा वापरायला लागला, तेव्हा जादू झाली! त्याला जगायला चक्क मजा यायला लागली! या नवीन, हस-या , कुरकुर न करणा-या राघवला पाहून आता सगळ्यांनाच आश्चर्याचा धक्का बसायला लागलाय.

दुभंगलेली मनं

लोकसत्ता व्हिवा डिसेंबर ४

मैथिली म्हणाली तिला मला अर्जंट भेटायचंय. तिच्या मैत्रिणीची काळजी वाटत होती तिला, म्हणून माझ्याशी बोलायचं होतं. ‘ माझी मैत्रीण आहे खूप जवळची. मी नाव सांगत नाही तुला आत्ता, कारण तिला माहिती नाहीये मी तुझ्याकडे आलीये ते. आजकाल ती फार विचित्र वागते. ती होस्टेल वर राहते. आठवडा झाला, ती कॉलेजला आली नाही, तिचा फोन पण लागत नव्हता, म्हणून मी परवा तिच्या रूमवर गेले. तर भस्सकन घाणेरडा वास आला. रूम भयंकर अस्ताव्यस्त होती. तिनं दार उघडलं आणि सरळ जाऊन झोपली. हसणं नाही, बोलणं नाही. तिला विचारलं, काय होतंय म्हणून, तर काहीतरी तोंडातल्या तोंडात पुटपुटली. त्यानंतर बोलणंच खुंटलं.

गेल्या अनेक दिवसांपासून मला तिचं वागणं विचित्र वाटतंय. कशात लक्षच नसतं तिचं. एकदा परीक्षा आहे हेच विसरून गेली. एकदा रात्री झोपली ती थेट दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळीच उठली. गप्पा मारता मारता मधूनच काहीतरी टॅन्जन्ट बोलायला लागते. खुपदा आमच्यात असूनही नसल्यासारखीच वागते. ती अतिशय व्यवस्थित आणि टापटिपीची म्हणून आमच्या सगळ्या ग्रुप मध्ये प्रसिद्ध होती. पण आता मात्र कुठल्याही चुडीदार वर कुठल्याही रंगाचा कुर्ता, मळके कपडे, अंगाला घाण वास... अंघोळ तरी करते की नाही कोण जाणे. खरं सांगू, तिला बघितलं की मला त्या रस्त्यावरून फिरणा-या वेड्या लोकांची आठवण येते.

मी काय करायला हवं हेच मला समजत नाहीये. एवढं कळतंय की तिला मदतीची गरज आहे. तिला काहीतरी खोटं सांगून घेऊन येऊ का इकडे? की तिच्या आईबाबांना कळवायचं? की काहीच नको करायला? तात्पुरतं काहीतरी कारण असेल का?’

मला खरं तर मैथिलीचं कौतुक वाटलं. तिनं या सगळ्या बाबतीत फार जबाबदारीनं विचार केलेला दिसत होता.

मैथिलीच्या या मैत्रिणीला खूप जपून हाताळायला हवंय. सर्वात पहिल्यांदा तिला काही ड्रग अॅडीक्शन तर झालं नाहीये ना हे पाहायला हवं. तिची कितीतरी लक्षणं त्यासाठी जुळतायत. दुसरं असं,  की काही धक्कादायक घटना घडलीये का तिच्याबाबतीत नुकतीच? उदा. जवळच्या व्यक्तीचा मृत्यू, ब्रेक अप, एखादा मोठा अपघात...कारण त्यामुळे आलेल्या डिप्रेशनमधेही असंच काहीसं दिसतं. मैथिलीनं आणखी एक शक्यता व्यक्त केलीये. आपल्या मैत्रिणीला वेड तर लागलं नाहिये ना? या लोकांवर आपण वेडेपणाचा शिक्का मारून मोकळे होतो खरे, पण ते एका मानसिक रोगाचे शिकार असतात, स्किझोफ्रेनिया! त्याचं जे विचित्र वागणं दिसतं ते असतं त्यांच्या मनात येणा-या विचारांच्या विकृतीमुळे आणि मनाच्या भासांमुळे. आपल्यावर कुणीतरी लक्ष ठेवून आहे, काहीतरी सूचना देतंय, सारखी नावं ठेवतंय असं वाटत असतं. या सगळ्या विचारांचा, सूचनांचा, आवाजांचा कोलाहल मनात चालू असतो. त्यामुळे फक्त विचारातच नव्हे तर बोलण्यातही स्पष्टता राहत नाही. इतरांना न कळणा-या हालचाली, बोलणं, हातवारे, अस्वच्छता, वेळ-काळाचं सुटलेला भान हा सगळा या मेंदूमधल्या केमिकल लोच्याचा आणि यंत्रणेच्या दोषाचाच परिणाम असतो.

 मैथिलीच्या मैत्रिणीच्या बाबतीत या निदानाचा विचार करायला हवा कारण अनेकदा या आजाराची सुरुवात किशोरवयात आणि तरुणपणात होते. घरातल्या, नात्यातल्या कुणाला असा  आजार असेल, तर या निदानाची शक्यता वाढते. आजकाल वीड किंवा मारीजुआना घेण्याची फॅशन आहे पार्टीजमध्ये. त्या ड्रग मुळे अॅडीक्शन होत नाही असं म्हणतात. पण एखाद्या मुलाला किंवा मुलीला असलेला छुपा स्किझोफ्रेनिया तो ड्रग घेतल्यामुळे उफाळून येऊ शकतो.

या आजारासाठी औषधं उपलब्ध आहेत. फक्त ती नियमित आणि बराच काळ घ्यावी लागतात. औषधांबरोबर वर्तनोपचार किंवा बिहेवियरल थेरपी सुद्धा द्यायला लागते. उपचार फक्त त्या पेशंटचेच नाही तर संपूर्ण कुटुंबाचे करावे लागतात. त्यांना पेशंटला कसं हाताळावं, स्वत:च्या मनाचं आरोग्य कसं सांभाळावं आणि समाजात असलेल्या या आजाराविषयीच्या गैरसमजांना कसं तोंड द्यावं याचं प्रशिक्षणच द्यायला लागतं.

पुरेशी झोप, वेल-बॅलन्स्ड डाएट आजार आटोक्यात ठेवायला मदत करतात. नोकरी-व्यवसायाच्या दृष्टीनं एखादं स्किल शिकणं उपयोगी पडतं. जितक्या लवकर निदान होईल तितकं चांगलं, तितकं त्या व्यक्तीचं पुनर्वसन किंवा रीहॅबिलीटेशन चांगलं होतं.

तसं बघायला गेलं तर आपल्याही काही कल्पना असतात, ठाम विश्वास असतात. उदा. एखादं घर भुताटकीचं आहे, जे काही घडतं ती देवाचीच कारणी असते, आपली इंटरनेटवरची माहिती लोक लपूनछपून वापरत असतात, वगैरे, वगैरे. छोटी मुलं अनेकदा एखाद्या काल्पनिक मित्राशी खेळत असतात. पण म्हणून काही लगेच त्यांना स्किझोफ्रेनिया आहे असं नव्हे.

त्यामुळे एक गोष्ट नीट लक्षात ठेवायला हवी, अर्धवट ज्ञान वापरून, कुठेतरी वाचलेल्या गोष्टींचा वापर करून, इंटरनेटवर माहिती वाचून, असं या आजाराचं निदान करता येत नाही. ते तसं करूही नये. कारण ही एक अतिशय गुंतागुंतीची व्याधी आहे. या विषयात अभ्यास केलेल्या तज्ज्ञ व्यक्तीच याचं डायग्नोसीस करू शकतात, म्हणजे तज्ज्ञ सायकोलॉजिस्ट किंवा सायकीअॅट्रीस्ट. निदान आणि त्यावरचे उपचार, या दोन्ही गोष्टी अतिशय अचूक आणि संवेदनशील असाव्या लागतात. त्यासाठी देण्यात येणारी औषधं गुंतागुंतीची असतात. त्यामुळे शंकांमध्ये वेळ न घालवता या मैत्रिणीला मानसोपचार तज्ज्ञांना दाखवायला हवं.

अवघड वाट

 लोकसत्ता  व्हिवा नोव्हेंबर २५

    त्याच्या डोळ्यात वेदना स्पष्ट दिसत होती. त्या वेदनेत अधून मधून राग, अपमान, हताशपणा, भीती अशा इतरही अनेक भावना चमकून जात होत्या.

  तो बोलायला लागला, ‘आमचं चौकोनी कुटुंब, आई-बाबा, मी आणि माझी छोटी बहिण. बाबांची चांगल्या कंपनीत नोकरी, आई हाउसवाईफ. खूप मजा करायचो आम्ही. रोज रात्री कितीही उशीर झाला तरी आमच्याशी मस्ती केल्याशिवाय बाबा झोपायचे नाहीत. रविवारी टेकडीवर किंवा किल्ल्यावर ट्रेकिंगला जायचो. माझे बाबा नेहमी सगळ्यांच्या पुढे असायचे, केवढा अभिमान वाटायचा मला त्यांचा!

  गोष्टी खूप छान सांगायचे. अजूनही त्यांनी सांगितलेली रामायणाची गोष्ट आठवतेय. चांगली महिनाभर चालली होती. मी स्टेट लेव्हलला टेनिस खेळतो. ती आवड त्यांनीच जागवली माझ्यात. कुठल्याही मॅचला घेऊन जायला त्यांची ना नसायची. आईच्या जेवणाचं नेहमी कौतुक. आईलाही त्यांना नवनवीन पदार्थ खाऊ घालायची जाम हौस.

कधी हे सगळं बदलत गेलं कळलंच नाही. बहुधा त्यांची दुस-या गावी एक वर्षाकरता बदली झाली तेव्हापासूनच. परत आलेले बाबा वेगळेच होते. हळूहळू ते ऑफिस मधून उशिरा घरी यायला लागले. पूर्वी पार्टीत कुणीतरी आग्रह केला म्हणून एखादा पेग घ्यायचे ते कधीकधी. पण आता काहीवेळा घरी आल्याआल्या त्यांच्या तोंडाला दारूचा वास यायला लागला. जेव्हा पहिल्यांदा कळलं बाबा अल्कोहोलिक आहेत म्हणून, तेव्हा धक्का बसला, मग भीती वाटली आणि शेवटी राग यायला लागला.

आईची थटटा करणारे, तिला फिरायला घेऊन जाणारे बाबा तिच्यावर सारखे डाफरायला लागले, एकदा तर तिच्यावर हातही उचलला त्यांनी.

पूर्वी मी आणि माझी बहिण त्यांच्या घरी येण्याची किती वाट बघायचो! आता मात्र ते आले की आम्ही घाबरून चुपचाप बसायला लागलो.

अचानक कधीतरी आमचे ते जुने बाबा दिसायचे. एखाद्या दिवशी आमच्यासाठी खूप खाऊ घेऊन यायचे, आईला सॉरी म्हणायचे, ‘माझं चुकलं’ म्हणून नाक घासायचे. आम्हाला सुरुवातीला असं काही झालं की खूप आशा वाटायची. परत पूर्वीसारखं सगळं होईल असं वाटायचं. पण आता कळून चुकलंय, असं काही होणार नाहीये. माझ्या बाबांना व्यसन लागलंय. मी आईला कितीदातरी म्हटलं, ‘आपण का राहतो इथे? निघून जाऊयात कुठेतरी.’ पण आई नोकरी करत नाही. त्यामुळे घराबाहेर पडायची तिची तयारी नाही. आता मलाच काहीतरी करायला लागणार. पण हे सगळं किती अवघड आहे. नोकरी मिळण्याची मारामार झालीय. अभ्यासातही लक्ष लागत नाहीये. आजकाल तर मला आईचाही राग यायला लागलाय.’

         

     लहानपणी आपले आईबाबा म्हणजे आपलं सर्वस्व असतं. त्यांचं नेहमी बरोबर असतं, त्यांना सगळं कळतं याविषयी आपली खात्री असते. त्यांच्यावर पूर्ण विश्वास असतो. पण जेव्हा या विश्वासालाच तडा जातो, तेव्हा पायाखालची जमीन सरकते. अशा वेळी चिडचिड होते, आरोप प्रत्यारोप केले जातात. पण हे सगळं निरुपयोगी ठरतं. कारण व्यसन हा एक आजार आहे. त्यात अडकणं जितकं सोपं तितकं त्यातून बाहेर पडणं महामुश्किल. होणारा त्रास फक्त व्यसनी माणसालाच होतो असं नाही, तर त्याचं कुटुंब, नाती, दोस्ती, नोकरी-व्यवसाय असे सगळेच यात बळी पडतात. पैशाची घडी विस्कटते ती वेगळीच. पण सगळ्यात जास्त दुष्परिणाम होतो तो मुलांवर. ती गोंधळून जातात. घरातल्या सततच्या भांडणांनी, टेन्शननी चिडचिडी होतात. भीती, धाकधूक, अनिश्चितता यांच्या छायेखाली त्यांची उमेदीची वर्षं कोमेजतात. आपल्या आई-बाबांचं सुखी, आनंदी नातं डोळ्यांसमोर विस्कटताना बघणं फार त्रासदायक असतं त्यांच्यासाठी. तुमच्यासारख्या अडनिड्या वयातल्या मुलांवर तर या घटना फार खोलवर परिणाम करतात.

  ‘एक गोष्ट आठवली.’ मी म्हटलं. ‘सांगू तुला? दोन भाऊ होते. त्यांच्या वडीलांना दारूचं व्यसन होतं. मोठेपणी एक बनला चांगला यशस्वी वकील. त्यानं मोठं घर, गाडी घेतली. बायका-मुलांसह तो सुखानं राहायला लागला. पण धाकटा भाऊ मात्र कंगाल राहिला. सतत दारू पिऊन कुठेतरी पडलेला असायचा. दोन भावांमधला इतका फरक पाहून कुतूहलानं एका पत्रकारानं एकदा त्यांची मुलाखत घेतली. दोघांनाही एकच प्रश्न विचारला, ‘तुमच्या आजच्या परिस्थितीचं कारण काय? याला जबाबदार कोण?’ दोघांचंही उत्तर होतं, ‘माझे वडील!’ धाकटा भाऊ म्हणाला, ‘माझ्या वडिलांमुळे माझं वाटोळं झालं. त्यांनी घरादाराची वाट लावली, म्हणून मला ना शिकता आलं, ना काही मिळवता आलं.’ मोठा भाऊ म्हणाला, ‘माझे वडील खूप दारू प्यायचे, आम्हाला मारायचे. खूप हाल व्हायचे आमचे. मी तेव्हाच ठरवलं, आपण खूप शिकून मोठं व्हायचं, यातून बाहेर पडायचं. म्हणून मी आज इथे आहे.’

  

‘तुझी वेदना जितकी खरी आहे तितकाच तुझा रागही खरा आहे, पटतंय मला. मला वाटतं तुला बाबांना व्यसनमुक्ती केंद्रात नेता येईल. तिथे त्यांच्यावर उपचार होतील, काउन्सेलिंग होईल. व्यसनी व्यक्तींच्या पत्नी आणि मुलांसाठी आधारगट असतात. तिथल्या चर्चेतून, इतरांच्या अनुभवातून तुला काही दिशा मिळेल. फक्त, आपण गोष्टीतल्या त्या थोरल्या भावाच्या सकारात्मक वाटेनं जायचं की धाकट्याच्या विध्वंसक वाटेनं, याविषयी तू विचार कर. तुझा पुढचा रस्ता सोपा नाही, गुंतागुंतीचा आणि लांबलचक आहे. पण अशक्य नाहीये. त्यासाठी शुभेच्छा!’