रॅट पार्क

व्हिवा सप्टेंबर २५

     प्रोफेसर ब्रूस अलेक्झांडर पिंज-यातल्या त्या उंदराकडे बघत होते. पिंज-यात दोन बाटल्या टांगल्या होत्या. एकात होतं पाणी आणि एकात होते अंमली द्रव. त्या छोट्याशा पिंजा-यात एकटाच होता हा आपला उंदीर. आणि त्याला चटक लागली होती त्या मादक द्रवाची. ती हळूहळू इतकी वाढली, कि तो एक दिवस ओव्हर डोस होऊन मरून गेला.

    आता त्यांनी दुसरा एक पिंजरा तयार केला. त्यात बनवलं एक ‘रॅट पार्क’. भल्या मोठ्या या पिंज-यात अनेक उंदीर होते, त्यांना खेळायला खेळणी होती, भरपूर आवडता खाऊ होता. या पार्क मधले उंदीर एकमेकांशी मनसोक्त मस्ती करायचे, हवं तितकं खायचे, खेळायचे. त्यांना मात्र पाणीच हवं असायचं प्यायला. दुस-या बाटलीकडे ते चक्क दुर्लक्ष करायचे.

    मग प्रोफेसर ब्रूसनी दुसऱ्या एका एकट्या, व्यसनी उंदराला रॅट पार्कमध्ये टाकलं. आणि काय आश्चर्य! तोही पहाता पाहता ड्रग्ज सोडून पाणी प्यायला लागला. असं कसं बरं झालं असेल? खरं सांगायचं तर त्यांच्यानंतर केलेल्या प्रयोगांमध्ये असेच्या असे रिझल्ट्स मिळालेले नाहीत. पण तरीही प्रोफेसर ब्रूस यांचं संशोधन फार महत्त्वाचं आहे. व्हिएटनामशी अमेरिकेनं जेव्हा युद्ध केलं, तेव्हा त्यातले बरेच सैनिक ड्रग्ज घ्यायला लागले. इतके की अमेरिकन सरकारला मोठी चिंता पडली इतक्या अॅडिक्टना कसं सांभाळायचं म्हणून. पण गम्मत अशी झाली की जसे हे सैनिक आपल्या देशात, आपल्या माणसात परत आले, तसं त्यांनी आपोआपच ते घेणं थांबवल. ब्रूस यांच्या निष्कर्षाला खतपाणी घालणारीच ही घटना होती.

    व्यसन हे एक कोडं आहे. जगभरातले लोक त्याच्याशी लढा द्यायचा प्रयत्न करतायत. पण तो अयशस्वी होतोय. उलट ड्रगमाफियांची मोठमोठी साम्राज्यं तयार झालीयेत. पैशाची सर्वात जास्त उलाढाल यातच होतेय. देशच्या देश नष्ट व्हायच्या मार्गावर आहेत. आपल्या भारतात पंजाबसारखी राज्यं एकेकाळी हिरवीगार आणि प्रॉस्परस होती. पण तीच आता व्यसनात बुडालेल्या तरुणाईला बाहेर काढण्याच्या प्रयत्नात खचून गेलीयेत. त्यांची प्रॉडक्टीविटी रसातळाला गेलीय. का असे अपयशी ठरतोय आपण? ड्रग्जचा सामना करताना आपण साप साप म्हणून भुई धोपाटतोय की काय? ड्रग्जवर बंदी घालणे, त्यांच्या विक्रीवर बंधनं घालणे, अॅडिक्टना वाळीत टाकणे असे मार्ग उपयोगी पडत नाहीयेत असं दिसतंय. आपल्या आजूबाजूची परिस्थिती तशीच राहतेय.

 मग प्रश्न असा पडतो की व्यसन नक्की कशामुळे लागतं? अर्थातच अंमली पदार्थांमुळे, ड्रग्जमुळे, बरोबर? पण तसं असेल तर त्या रॅट पार्क मधले उंदीर कसे व्यसनी झाले नाहीत? त्या दोन गटांमध्ये फरक इतकाच होता, की या उंदरांची मानसिक स्थिती आणि सभोवतालची परिस्थिती वेगवेगळी होती!

    मादक ड्रग घेतला की आपल्या मेंदूमध्ये रासायनिक बदल होतात. डोपामिन नावाचं केमिकल ती विशिष्ट नशा देतं. याचा अर्थ कुठलीही गोष्ट, जी मेंदूतलं डोपामिन वाढवेल, ती नशेसारखा अनुभव देईल. म्हणूनच काही लोकांना जुगार खेळून, काहींना मारामारी केली तरी, तर काहींना मोबाईल गेम्स खेळून नशा चढते, त्याची चटक लागते. याउलट काही जण पॉझीटीव्ह गोष्टी करून हाच आनंद मिळवतात. म्हणजे फुटबॉल खेळणे, ट्रेकिंग, चित्र-डान्स सारखी एखादी क्रिएटिव्ह गोष्ट करणे, वगैरे. दोस्तांशी गप्पा, सभोवतालचं आनंदी वातावरण, मनासारखं काम, व्यायाम अशा अनेक गोष्टी आतून आनंदाचा अनुभव देतात आणि डोपामिन चं प्रमाण वाढवतात.

    अॅडिक्शन हा सोशल आणि मानसिक प्रॉब्लेम आहे हे आता पटलय सगळ्यांना. या उन्दरांसारखं शरीरानंच एकटं रहायला हवं असं नाही, इमोशनल किंवा मानसिक एकटेपणाही यासाठी पुरेसा आहे. एकटेपणाचा हा अदृश्य पिंजरा त्या उन्दारांसारखाच माणसाला बिथरवतो. त्या फीलिंगशी सामना करण्याचा एक सोपा पण संकुचित मार्ग म्हणजे अॅडिक्शन. त्यात अडकू नये यासाठी नुसतं ड्रग्ज वर बंदी घालणं पुरेसं नाहीये.

    तुम्ही तरुण लोक काय बरं करू शकाल यासाठी? तुम्हांला स्वत:लाही या सगळ्यापासून वाचवायचंय आणि परिस्थितीही बदलायचा प्रयत्न करायचाय. उंदराच्या उदाहरणावरून काहीतरी शिकायला हवं आपण. एकटं, समाजापासून फटकून राहून काही चालणार नाही.  छोट्या छोट्या दु:खांना कुरवाळत बसण्याइतकं मन रिकामटेकडं कशाला ठेवायचं? त्यापेक्षा कुठल्या ना कुठल्या कामात त्याला गुंतवून ठेवायला हवं. एखादा मित्र असं रहात असेल तर त्यालाही मदत करायला हवी. व्यसनात अडकलेल्यांना बाहेर काढण्यासाठी त्यांच्यावर औषधोपचार करायला हवेतच पण त्याचबरोबर त्यांना आपल्यात सामावून घ्यायला हवं, त्यांना नोकरीधंद्याला लावायला हवं. त्यान्च्याबाबतीतला आपला दृष्टीकोन बदलायला हवा. थोडक्यात छोट्याशा पिंजा-यात राहणा-या एकाकी उंदराला रॅट पार्कमध्ये मोकळं सोडायला हवं.