दुभंगलेली मनं

लोकसत्ता व्हिवा डिसेंबर ४

मैथिली म्हणाली तिला मला अर्जंट भेटायचंय. तिच्या मैत्रिणीची काळजी वाटत होती तिला, म्हणून माझ्याशी बोलायचं होतं. ‘ माझी मैत्रीण आहे खूप जवळची. मी नाव सांगत नाही तुला आत्ता, कारण तिला माहिती नाहीये मी तुझ्याकडे आलीये ते. आजकाल ती फार विचित्र वागते. ती होस्टेल वर राहते. आठवडा झाला, ती कॉलेजला आली नाही, तिचा फोन पण लागत नव्हता, म्हणून मी परवा तिच्या रूमवर गेले. तर भस्सकन घाणेरडा वास आला. रूम भयंकर अस्ताव्यस्त होती. तिनं दार उघडलं आणि सरळ जाऊन झोपली. हसणं नाही, बोलणं नाही. तिला विचारलं, काय होतंय म्हणून, तर काहीतरी तोंडातल्या तोंडात पुटपुटली. त्यानंतर बोलणंच खुंटलं.

गेल्या अनेक दिवसांपासून मला तिचं वागणं विचित्र वाटतंय. कशात लक्षच नसतं तिचं. एकदा परीक्षा आहे हेच विसरून गेली. एकदा रात्री झोपली ती थेट दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळीच उठली. गप्पा मारता मारता मधूनच काहीतरी टॅन्जन्ट बोलायला लागते. खुपदा आमच्यात असूनही नसल्यासारखीच वागते. ती अतिशय व्यवस्थित आणि टापटिपीची म्हणून आमच्या सगळ्या ग्रुप मध्ये प्रसिद्ध होती. पण आता मात्र कुठल्याही चुडीदार वर कुठल्याही रंगाचा कुर्ता, मळके कपडे, अंगाला घाण वास... अंघोळ तरी करते की नाही कोण जाणे. खरं सांगू, तिला बघितलं की मला त्या रस्त्यावरून फिरणा-या वेड्या लोकांची आठवण येते.

मी काय करायला हवं हेच मला समजत नाहीये. एवढं कळतंय की तिला मदतीची गरज आहे. तिला काहीतरी खोटं सांगून घेऊन येऊ का इकडे? की तिच्या आईबाबांना कळवायचं? की काहीच नको करायला? तात्पुरतं काहीतरी कारण असेल का?’

मला खरं तर मैथिलीचं कौतुक वाटलं. तिनं या सगळ्या बाबतीत फार जबाबदारीनं विचार केलेला दिसत होता.

मैथिलीच्या या मैत्रिणीला खूप जपून हाताळायला हवंय. सर्वात पहिल्यांदा तिला काही ड्रग अॅडीक्शन तर झालं नाहीये ना हे पाहायला हवं. तिची कितीतरी लक्षणं त्यासाठी जुळतायत. दुसरं असं,  की काही धक्कादायक घटना घडलीये का तिच्याबाबतीत नुकतीच? उदा. जवळच्या व्यक्तीचा मृत्यू, ब्रेक अप, एखादा मोठा अपघात...कारण त्यामुळे आलेल्या डिप्रेशनमधेही असंच काहीसं दिसतं. मैथिलीनं आणखी एक शक्यता व्यक्त केलीये. आपल्या मैत्रिणीला वेड तर लागलं नाहिये ना? या लोकांवर आपण वेडेपणाचा शिक्का मारून मोकळे होतो खरे, पण ते एका मानसिक रोगाचे शिकार असतात, स्किझोफ्रेनिया! त्याचं जे विचित्र वागणं दिसतं ते असतं त्यांच्या मनात येणा-या विचारांच्या विकृतीमुळे आणि मनाच्या भासांमुळे. आपल्यावर कुणीतरी लक्ष ठेवून आहे, काहीतरी सूचना देतंय, सारखी नावं ठेवतंय असं वाटत असतं. या सगळ्या विचारांचा, सूचनांचा, आवाजांचा कोलाहल मनात चालू असतो. त्यामुळे फक्त विचारातच नव्हे तर बोलण्यातही स्पष्टता राहत नाही. इतरांना न कळणा-या हालचाली, बोलणं, हातवारे, अस्वच्छता, वेळ-काळाचं सुटलेला भान हा सगळा या मेंदूमधल्या केमिकल लोच्याचा आणि यंत्रणेच्या दोषाचाच परिणाम असतो.

 मैथिलीच्या मैत्रिणीच्या बाबतीत या निदानाचा विचार करायला हवा कारण अनेकदा या आजाराची सुरुवात किशोरवयात आणि तरुणपणात होते. घरातल्या, नात्यातल्या कुणाला असा  आजार असेल, तर या निदानाची शक्यता वाढते. आजकाल वीड किंवा मारीजुआना घेण्याची फॅशन आहे पार्टीजमध्ये. त्या ड्रग मुळे अॅडीक्शन होत नाही असं म्हणतात. पण एखाद्या मुलाला किंवा मुलीला असलेला छुपा स्किझोफ्रेनिया तो ड्रग घेतल्यामुळे उफाळून येऊ शकतो.

या आजारासाठी औषधं उपलब्ध आहेत. फक्त ती नियमित आणि बराच काळ घ्यावी लागतात. औषधांबरोबर वर्तनोपचार किंवा बिहेवियरल थेरपी सुद्धा द्यायला लागते. उपचार फक्त त्या पेशंटचेच नाही तर संपूर्ण कुटुंबाचे करावे लागतात. त्यांना पेशंटला कसं हाताळावं, स्वत:च्या मनाचं आरोग्य कसं सांभाळावं आणि समाजात असलेल्या या आजाराविषयीच्या गैरसमजांना कसं तोंड द्यावं याचं प्रशिक्षणच द्यायला लागतं.

पुरेशी झोप, वेल-बॅलन्स्ड डाएट आजार आटोक्यात ठेवायला मदत करतात. नोकरी-व्यवसायाच्या दृष्टीनं एखादं स्किल शिकणं उपयोगी पडतं. जितक्या लवकर निदान होईल तितकं चांगलं, तितकं त्या व्यक्तीचं पुनर्वसन किंवा रीहॅबिलीटेशन चांगलं होतं.

तसं बघायला गेलं तर आपल्याही काही कल्पना असतात, ठाम विश्वास असतात. उदा. एखादं घर भुताटकीचं आहे, जे काही घडतं ती देवाचीच कारणी असते, आपली इंटरनेटवरची माहिती लोक लपूनछपून वापरत असतात, वगैरे, वगैरे. छोटी मुलं अनेकदा एखाद्या काल्पनिक मित्राशी खेळत असतात. पण म्हणून काही लगेच त्यांना स्किझोफ्रेनिया आहे असं नव्हे.

त्यामुळे एक गोष्ट नीट लक्षात ठेवायला हवी, अर्धवट ज्ञान वापरून, कुठेतरी वाचलेल्या गोष्टींचा वापर करून, इंटरनेटवर माहिती वाचून, असं या आजाराचं निदान करता येत नाही. ते तसं करूही नये. कारण ही एक अतिशय गुंतागुंतीची व्याधी आहे. या विषयात अभ्यास केलेल्या तज्ज्ञ व्यक्तीच याचं डायग्नोसीस करू शकतात, म्हणजे तज्ज्ञ सायकोलॉजिस्ट किंवा सायकीअॅट्रीस्ट. निदान आणि त्यावरचे उपचार, या दोन्ही गोष्टी अतिशय अचूक आणि संवेदनशील असाव्या लागतात. त्यासाठी देण्यात येणारी औषधं गुंतागुंतीची असतात. त्यामुळे शंकांमध्ये वेळ न घालवता या मैत्रिणीला मानसोपचार तज्ज्ञांना दाखवायला हवं.